Vrijmetselarij: De kracht van symboliek en rituelen

Auteur: B.·. Joris S.
Aqua, autonome Loge aan de stroom
O.·. Antwerpen
Lithos CL 

De beleving tijdens een inwijding is dikwijls zeer intens. We krijgen een gevoel van opperste concentratie, van geborgenheid en meditatie. Alhoewel het ritueel zeer stereotiep en weinig rationeel is, spreekt het me aan. Telkens weer word ik meegesleept in dit emotionele avontuur dat mij intrigeert. Maar op wat zijn die rituelen nu gebaseerd en waarin schuilt nu juist de kracht van de symboliek? Draait het om psychostimulering of valt alles rationeel te verklaren volgens een chemisch proces dat zich afspeelt in de hersenen? In wat volgt ga ik na waarom symbolen en rituelen zo'n onuitwisbare indruk op ons maken.

Het woord "symbool" komt van het Griekse 'symbolon'; wat samenpassen of herkennen betekent. De term verwijst naar twee potscherven van gebakken klei die nauwkeurig in elkaar pasten. De scherven werden door twee ver van elkaar verwijderde partijen of families bewaard. Het samenbrengen van de juiste potscherven gold als een bewijs van hun alliantie of verwantschap. Symbolen deden dienst als herkenningsteken en als boodschap en hebben van oudsher iets met verbergen en dus met geheimzinnigheid te maken. In de oudheid gebruikten redenaars de symboliek of een systeem van symbolen als memotechnisch middel voor het reciteren en onthouden van teksten. Pythagoras bracht de methode vanuit Egypte mee en leidde er zijn vertrouwelingen mee op. Het symbolisme diende niet alleen voor het esoterisch onderricht, het moest ook de profanen op afstand houden en het fungeerde voorts als een harmonisch bindmiddel tussen de diverse kennisvelden. Uit de wisselwerking tussen de Griekse en de Egyptische cultuur ontstond het hermetisme, een elitaire filosofiestroming. In de middeleeuwen zal het hermetisme samen met de alchemie de operatieve vrijmetselarij beïnvloeden; later zal de speculatieve vrijmetselarij de rituelen en het symbolisme overnemen.

Het is niet zo dat enkel de mens symbolen hanteert. Dieren gebruiken instinctief symbolen om paardrift, onderdanigheid en woede aan te geven. De symboliek bij de mens is vooral merkbaar in het taalgebruik. De symbooltaal, die ook wel discursieve symboliek wordt genoemd, komt tot uitdrukking in metaforen zoals: "Het schip der woestijn", "De avond valt", "Hermetisch afgesloten" en uiteraard in: "Het kappen aan de ruwe steen". We staan niet stil bij de uitdrukking: "Een blad papier" noch bij de werkwoorden "ingeworteld", "vertakt" en "verankerd", we vinden ze "doodgewoon", toch leidt hun gebruik tot pure beeldspraak. Minder bekend is de metonymie: zoals in de uitdrukking: "een glas drinken" of "de tweede viool", termen die enkel de context weergeven. Je drinkt uiteraard geen glas, maar wel de inhoud ervan; de tweede viool, duidt niet op de viool maar op de violonist. En wat te denken van benamingen zoals: de zonnekoning, de vliegende Hollander en kruidje-roer-me-niet?

De semiotiek is de wetenschap die symbolen en tekens bestudeert. Belangrijk is het onderscheid tussen symbool en teken. Een teken is eenduidig en gedefinieerd. Denk aan de verkeerstekens, de lettertekens en de wiskundige tekens zoals: het getal pi, het plus- en minteken en het gelijkheidsteken. In tegenstelling tot een teken verwijst een symbool naar onzichtbare, maar belangrijke dingen zoals gedachten, ideeën en gevoelens. Waar denken jullie aan bij het zien van: een fakkel, een hartje, een ankh, een onklaar anker, passer en winkelhaak? Het symbool wil iets zichtbaar en voelbaar maken. Zo krijgt de klaproos uit het gedicht: "In Flanders Fields", van de Canadese officier en arts John McCrae, een unieke associatie.

klaproos, esoterie

In Flanders Fields the poppies blow,
Between the crosses, row on row,
That mark our place; and in the sky
The larks, still bravely singing, fly
Scarce heard amid the guns below.

                                               We are the dead, short day ago
We lived, felt dawn, saw sunset glow,
Loved, and were loved, and now we lie
In Flanders Fields.

Take up our quarrel with the foe:
To you from failing hands we throw
The torch; be yours to hold it high.
If ye break faith with us who die
We shall not sleep, though poppies grow
In Flanders Fields.

Dankzij dit gedicht groeit een onkruid als de klaproos uit tot het symbool van ontbering in een meedogenloze oorlog en vooral van de 500 000 gesneuvelden in de Westhoek. Het symbool roept een belevingswereld op en is meerduidig.

Volgens Freud is symboliek niets anders dan de voorstelling van conflicten en wensen in het onderbewuste. Al die onbevredigde driften komen spontaan tot uiting in onze dromen. De basisdriften zijn vooral terug te brengen tot seksualiteit en tot de relaties met de ouders en andere sleutelfiguren uit onze jeugd en volwassenheid. Volgens Jung verwijzen symbolen naar veel meer dan de eenzijdige betekenis van het libido, en hebben ze met allerlei archetypes (oervoorbeelden) te maken. Jung splitst de beleving van het onbewuste op in een persoonlijk onbewuste, gebaseerd op de levenservaring en een collectief onbewuste, waarin ervaringen van het mensdom sinds de oertijd onder de vorm van instincten zijn verzameld. Het persoonlijk onbewuste komt in symbolische vorm spontaan tot uitdrukking in de droom. De symboliek van het collectief onbewuste is meer tastbaar, want ze is reeds aanwezig in alle vormen van kunst, cultuur, religie en mystiek zodat ze kan bestudeerd worden. Nu blijkt, dat door het streven naar een grotere harmonie tussen die elementen van de psyché, het mogelijk is om tot een verruiming van de persoonlijkheid te komen. Zelfkennis maakt dat het individu zich beter kan aanpassen aan de moeilijkheden die hem zowel vanuit de buitenwereld als van binnenin bedreigen.

De meeste wetenschappers stellen, dat juist het doeltreffend bouwen aan een betere wereld beantwoordt aan de diepere drijfveren in elk van ons. Het is dus een soort natuurwet, die naast het instandhouden van de soort ook verklaart waarom wij blijven ijveren voor wetenschap en vooruitgang. Dit proces dat de creativiteit in elk van ons aanwakkert, dat ons vollediger maakt en meer zelfvertrouwen verschaft, wordt ook wel de psychostimulering genoemd. Wie er als mens naar streeft om het waardevolste van zichzelf naar boven te brengen, zal pogen om zo vaak mogelijk die optimale geestestoestand te bereiken en hiervoor blijken groepsrituelen en symboliek van oudsher krachtige hulpmiddelen voor.

De aantrekkingskracht van symbolen maakt ze zeer lucratief voor allerlei commerciële doeleinden. Zo spoort het gebruik van symbolen in de reclame aan tot het verwerven van nieuwe producten. Reclame op televisie hangt een soort menselijk ideaalbeeld op. Dikwijls wordt koopwaar voorgesteld in een rustiek landschap, in de Grand Canyon of verwijzend naar de zuiverheid van de bergen, op een zeilschip op de wijde zee of op een wit strand met palmbomen. De voorstellingen roepen rust en oneindigheid bij ons op. Symbolen geven aldus een suggestie van authenticiteit en zetten aan tot kopen. Meestal roept de reclame een vorm van schijnbevrediging op, door te verwijzen naar autonomie of naar volwaardige mannelijkheid of vrouwelijkheid. Het is net alsof je tekort schiet, zolang je het aangeprezen product niet bezit. Die symboliek wordt in de semiotiek "de presentatieve symboliek" genoemd. Ze zorgt dus helemaal niet voor een diepere werkelijkheid, maar eerder voor schijn en schijn bedriegt.

Niet iedereen neemt symbolen op dezelfde manier waar. Zo beweren sommigen dat het hart slechts een pomp is en helemaal geen symbool van liefde kan zijn. Maar al gauw wordt duidelijk dat deze uitspraak van dezelfde onverbiddelijke logica is als de bewering dat tranen bestaan uit zout en water en dus geen symbool van smart en verdriet kunnen zijn. Duidelijk is dat gans ons bestaan doorspekt is met symbolen onder de vorm van beeldspraak, metaforen, allegorieën, parabolen, emblemen, parabels, medailles, medaillons en vlaggen. Strikt genomen is elke vorm van kunst ook een symbolische weergave van de gedachten en de gevoelens van de kunstenaar. Maar ook de reuk kan symbool zijn. Waar doet de geur van rozen of van gepofte kastanjes u zoal aan denken? Symboliek is dus het geheel van: handelingen, situaties, voorwerpen en afbeeldingen, die bij de waarnemer bepaalde betekenisvolle ervaringen veroorzaken. Gezien het overdrachtelijk karakter van symbolen, ontstaat de ontroering niet zozeer door de reële betekenis van het voorwerp of het gebaar, maar eerder door datgene wat het in ons onbewuste oproept.

inwijding

Een ritueel is een gebruik of een ceremonie bestaande uit afgesproken handelingen, symbolen en muziek. Rituelen ontstaan en voltrekken zich binnen een gemeenschap en elk individu dat er aan deelneemt, is sterk bij het gebeuren betrokken. De permanente herhaling van dezelfde plechtigheden zorgt voor een band onder de uitvoerders en met degenen die eraan voorafgingen. Op die manier wordt er orde en rust gebracht onder de deelnemers. Soms ontstaan nieuwe rituelen spontaan omdat mensen collectief uitdrukking willen geven aan medeleven. Wie herinnert zich niet het stille protest in Nederland voor de Friese jongeren die door zinloos geweld om het leven kwamen? Bij ons was er de Witte Mars in hartje Brussel. Een stil getuigen tegen kindermishandeling en voor een betere justitie. Tijdens een ritueel krijgen gevoelens plaats in je leven. De gemeenschapsrituelen van vandaag zijn bij uitstek: de sportmanifestaties en de grote popconcerten. De aanwezige massa heft de individuele remmingen op. Gebruiken in een vaste volgorde werken heel rustgevend. Tegelijkertijd bestaat er gevaar voor nostalgie, alsof alleen het oude kwaliteiten heeft. Zo speelt ook de commercie handig in op de aantrekkingskracht van rituelen. Vaderdag, moederdag, Valentijn, Sinterklaas, de kerstman, de paashaas, Sint Maarten, Halloween; wie weet breekt straks ook de viering van de zomerzonnewende en de winterzonnewende door in profane middens?

Het ritueel kan ook al te zeer in dienst staan van de mythe of de ideologie. Zo beschikte het nazi-regime over eigen rituelen, die de Germaanse eigenheid moesten bestendigen. Tijdens die rituelen stond de swastica, beter bekend als gamma- of hakenkruis, centraal. Dit symbool, dat wereldwijd bij diverse culturen in de oudheid bekend was en verband houdt met de zonnecultus, kreeg bij de nazi's de betekenis van de strijd voor de overwinning door het Arische ras.
In de communistische landen en in hun satellietstaten stond het ritueel in dienst van het marxisme. De massale propaganda, in het teken van hamer en sikkel, tijdens groots opgezette 1 mei vieringen hoefde niet voor de nazi's onder te doen. Opvallend is dat de beulen in Moskou en Peking, net als de nazi-leiders trouwens, atheïsten waren. Vrede, democratie en mensenrechten zijn dus niet noodzakelijk gegarandeerd door het atheïsme. In zijn werk getiteld: "Het vrije denken, hoeksteen van de vrijmetselarij", stelt René Pieyns, dat noch atheïsme noch een religie, een goede uitvalsbasis zijn voor een universele moraal. Alleen al aan de benaming "atheïst" ergert Pieyns zich. Wie zich situeert tegenover de tegenstander de "theïst" vertrekt altijd met een achterstand.
Uiteraard zorgen ook de massale eucharistievieringen bij het pausbezoek voor het uitdragen van macht, die door de menigte wordt gelegitimeerd en erkend. Maar ook de moslimrituelen, die gepaard gaan met de heilige oorlog en de optochten van de Palestijnse zelfmoordcommando's van de HAMAS-beweging stemmen tot nadenken. In de Noord-Koreaanse dictatuur van Kim Jong-IL, moeten groots opgezette massaspectakels de volksdevotie voor de leider uitdragen. Wil onze eigen 21 juli-viering niet de demonstratie bij uitstek zijn van een moderne stabiele democratische staat en van de duurzame verbintenis: politiek, leger, natie? Duidelijk is het, dat de media en in het bijzonder de televisie hier een zeer belangrijke rol vervullen. Een goede beeldmontage en beeldkwaliteit versterken de toegankelijkheid tot het gebeuren. Zo krijgt ook "het nieuws" op televisie mythisch-rituele trekken. De kijker heeft het gevoel persoonlijk betrokken te zijn bij het gebeuren. De uniforme patronen, de vaste tijdstippen en de symbolen geven een gevoel van orde en harmonie, die op een eigen wijze zin geven aan het leven.
Het ritueel bindt mensen, geeft identiteit aan groepen, gemeenschappen en volken en kan daardoor in dienst komen van de machthebbers. Daarmee legitimeert het ritueel, openlijk alle systemen en dus ook deze van onrecht en verdrukking.

Rituelen zijn onmisbaar voor de continuïteit van het bestaan en bezitten daardoor ook therapeutische eigenschappen. Zo zullen mensen die zich willen bevrijden van rituelen spoedig overgaan naar andere latente maar vaste patronen van handelen. Bij drugs- en alcoholverslaafden, die leven aan de rand van de samenleving, proberen helpers hen weer te doen aanklampen, door te zorgen voor enig ritueel houvast. Gebruiken en routines zorgen immers voor meer orde en stabiliteit.Volgens de Nederlandse theoloog Gerard Lukken is het begrijpelijk dat psychotherapeuten in de jaren zeventig, toen heel wat rituelen in de samenleving verdwenen waren, juist van rituelen gebruik gingen maken. Zij kwamen er toe patiënten bepaalde rituelen voor te schrijven om aldus impasses bij kritische overgangen in het leven, zoals bij echtscheiding of een overlijden, te overbruggen. Aldus werden rituelen wetenschappelijk en praktisch beheersbaar gemaakt en wel voor een zeer bepaald doel: genezing van vertraagd of verstoord leven.

Volgens de godsdienstwetenschapper Mircea Eliade zijn de initiatieriten verwant met de geschiedenis en de structuur van een bepaalde gemeenschap. Ze hebben dus betrekking op de transcendente (onvatbare) ervaringen binnen een sociale en culturele context. In dit perspectief is cultuur gebaseerd op een reeks rituelen die natuurlijke ervaringen transformeren in culturele leefgewoonten. Eliade sluit daarmee aan bij het collectieve onbewuste van Jung. Verder toont de Roemeen aan dat alle initiatieriten met elkaar verwant zijn, doordat ze handelen over een scheiding of een symbolische dood gevolgd door een wedergeboorte. De dood en de verrijzenis van Christus; de dode Osiris die bij Isis, Horus verwekt, Mytras die de heilige stier doodt, de opstanding van Hiram Abiff. Symbolisch sterven om als beter en volmaakt mens herboren te worden.

Maar valt wat er in onze hersenen omgaat tijdens initiaties en zittingen ook rationeel te verklaren? Onderzoek naar farmacologische processen in de hersenen van ratten toont het belang van hersenmorfines aan. Tijdens een proef werd het aan jonge ratten onmogelijk gemaakt om te spelen. De speldeprivatie op jonge leeftijd bleek gepaard te gaan met een forse verstoring met de afgifte van natuurlijke hersenmorfines. De verstoring die op latere leeftijd doorwerkte, was bepalend voor het onvermogen van een volwassen rat om sociaal gedrag te vertonen. Het is aannemelijk dat dezelfde verstoring bij mensen ook tot dit verschijnsel leidt. Als dit zo is, dan betekent dit dat rituelen en sociale omgang met elkaar de productie van hersenmorfines stimuleren.

zenuwcel, semiotiek, rituaal

Teneinde dit proces beter te begrijpen moeten we even de werking van een zenuwcel nader bekijken. Het meest voorkomende type zenuwcel is bijna bolvormig met aan de ene kant een lange uitloper die axon wordt genoemd en aan de andere kant een aantal kortere uitlopers de zogenaamde dendrieten. Een zenuwprikkel wordt dankzij ladingsveranderingen via het axon aan de volgende zenuwcel doorgegeven. Aan het einde van de cel dreigt het signaal echter dood te lopen want de celwand houdt daar op. Om het signaal toch door te kunnen geven, produceert de cel aan het doodlopende uiteinde een signaalstof, die een neurotransmitter wordt genoemd. De moleculen van de signaalstof bewegen naar de volgende cel toe en worden daar herkend door ontvangers, receptoren genoemd. De wisselwerking tussen neurotransmitters en receptoren veroorzaakt veranderingen in de ontvangende zenuwcellen die het signaal als een snelbewegende ladingsverandering doorgegeven. Het lichaam bezit verschillende zenuwsystemen, elk met hun eigen taak. Zenuwcellen die bijvoorbeeld de gezichtsignalen van het oog naar de hersenen brengen, mogen niet aan pijngeleidende cellen door kunnen geven, ook al zitten die zenuwen vlak naast elkaar. Het lezen of het aanhoren van een tekst zou anders een pijnlijke zaak kunnen zijn. Elk zenuwsysteem heeft daarom zijn eigen specifieke neurotransmitter waarmee cellen onderling signalen kunnen doorgeven. Nadat de signaalstof zijn werk heeft gedaan, wordt hij door enzymen chemisch afgebroken. Dit is nodig omdat een overmaat van signaalstof in het zenuwuiteinde verhindert dat bijkomende prikkels doorgaan.

De hersenmorfines vormen een zeer bijzondere groep neurotransmitters. Ze komen voor in die delen van de hersenen die verantwoordelijk zijn voor het emotioneel gedrag. Ze zijn slechts sedert 1975 algemeen bekend. De belangrijkste zijn: de enkefalines, de endorfines en de dynorfines. Ze verschillen qua verdeling in het zenuwstelsel en qua levensduur. Endorfine blijkt in het lichaam hetzelfde effect te hebben als morfine, namelijk een euforisch gevoel en de pijn onderdrukken. De naam is afgeleid van endogeen en morfine. Endogeen betekent hier "door het eigen lichaam". Het achtervoegsel verwijst naar morfine dat afkomstig is van opium bereid uit de papaver solmniferum (de klaproos). Bekend is dat het lichaam in stress-situaties endorfines afscheidt. Zo voelen personen in shocktoestand weinig pijn. Langeafstandslopers, die na afloop van een slopende marathon vergeven zouden moeten zijn van de spierpijn en pijn in de gewrichten, hebben een zalig gevoel, ze zijn gewoon high. Onderzoek toont aan dat de stimulatie van perifere zenuwen zoals bij acupunctuur aanzet tot de productie van hersenmorfines die de pijn verzachten. Ook elektrische impulsen kunnen de aanmaak van hersenmorfines beïnvloeden en ondertussen bestaan hier apparaten voor. Het resultaat is dat de zenuwen minder pijnprikkels doorgeven, waardoor de pijndrempel verhoogt, terwijl het genezingsproces vanwege de betere doorbloeding versnelt. Maar ook lachen zou aanzetten tot de productie van hersenmorfines en zelfs seks zou het endorfineniveau gevoelig doen toenemen. Aan elke medaille zit echter een keerzijde. Zo speelt endorfine een rol bij het ontstaan van een verslaving door drugs. Als aan ratten iets werd toegelaten dat ze graag deden, dan bleken ze dat minder vaak te willen doen naarmate ze meer stoffen toegediend kregen die de werking van endorfine tegengingen. Kennelijk was de hoeveelheid endorfine in de hersenen bepalend voor de hunkering van de ratten naar de kick van de verslavende activiteit. Het idee is dus dat mensen met een verhoogde endorfine-activiteit sneller verslaafd geraken dan anderen.

Via de wetenschap komen we steeds meer te weten over de natuur en de chemische processen in ons lichaam. De wetenschappen brengen ons echter in contact met het deel dat zij onderzoeken en dat is hoe dan ook slechts een deel van de werkelijkheid. Proefondervindelijk onderzoek impliceert bovendien waarnemingen volgens een al dan niet ondersteunde know-how. Dit beperkt de vrijheid en maakt van vrij onderzoek eerder een streefdoel dan realiteit. Rituelen en symboliek brengen ons in contact met de bredere en diepere werkelijkheid. Vooreerst omdat ze aansporen tot nadenken, studie en filosoferen. Vervolgens doordat we via het symboliseren aan die werkelijkheid deelnemen met ons verstand, gevoel en met alle zintuigen. Vandaar dat de lichtsymboliek en de triade: wijsheid, schoonheid en kracht voor ons zo betekenisvol zijn. Staat wijsheid niet voor zelfkennis en het doorbreken van illusies, met harmonie tussen inzicht en overzicht? Dankzij die introspectie krijgen we meer vat op het geheel van krachten dat op ons werkt. De creatieve kracht is de belangrijkste, want ze is de bron van sterke emoties en fascinaties maar ook van verscheurdheid. Belangrijk is dat wij positief blijven denken. Wijsheid en creatieve kracht bezorgen ons momenten van schoonheid, die geluk en eenheid brengen in de losse ervaringen van ons leven. De zoektocht naar Wijsheid-Schoonheid-Kracht wil, naast het leidmotief van elke zitting, ook mijn streven zijn van elke dag als vrijmetselaar; ware het niet dat vrijmetselarij niet vreemd is van allerlei menselijke trekjes: hebbelijkheden en onhebbelijkheden. Maar, dat is nu net ook het fascinerende van vrijmetselarij: jezelf er toe aanzetten om samen met anderen, die niet noodzakelijk je mening delen, gemeenschappelijk een ritueel te beleven. Mij werd intussen duidelijk dat de maçonnieke methode ons inspireert om te leven: getrouw aan onszelf, onze medemens tot steun, in een nooit aflatende poging om zin en betekenis te geven aan de wereld om ons heen.

Ashler, vrijmetselarij, esoterie

Bibliografie:

- ‘Rituelen in overvloed’, Gerard Lukken
- ‘Aspects du mythe’, Myrcia Eliade
- ‘Le symbole’, Decharneux en Nefontaine
- ‘Het vrije denken, hoeksteen van de vrijmetselarij’, René Pieyns.
- ‘De geschiedenis der symbolen’, Graaf Goblet d'Alviella.
- ‘The Human Brain, a guided tour’, Susan Greenfeeld.